Swimways – wereldwijd onderzoek vismigratie
Wat weten we van de gevaren die trekvissen tijdens hun vaak verre reizen moeten trotseren? Heel weinig eigenlijk. Toch is die kennis nodig om ze effectief te kunnen beschermen. Swimway-projecten brengen de reisroutes van trekvissen in kaart, inclusief alle obstakels die ze onderweg tegenkomen. Neem de Europese aal, waarvan er vele
groot worden in Duitsland en via onze
delta de zesduizend kilometer lange reis
naar de Sargassozee aanvaarden om te
paaien. Dat we in Nederland beschermingsmaatregelen nemen is mooi,
maar wat heb je daaraan als ze vóór
aankomst in ons land al door een Duitse
waterkrachtcentrale zijn vermalen?
Of neem de glasaaltjes, de jonge alen
die vanuit de Sargassozee juist de
andere kant op reizen om in de
Europese wateren uit te groeien tot
volwassen dieren. Die zijn nog te klein
om zelf stevig te zwemmen en laten
zich vooral meevoeren op de Golfstroom – een slim maar kwetsbaar
reisplan. Want wat doe je als glasaal
als die stroom je opeens ergens anders
afzet? Dat is niet ondenkbaar nu
wetenschappers vrezen dat de
Golfstroom door klimaatveranderingen
zijn loop kan gaan verleggen.
Kennismigratiewegen
“Bescherming alleen in Nederland is
niet genoeg”, zegt Arjan Berkhuysen
van de World Fish Migration Foundation (WFMF). “Neem de Mekong in
Zuidoost-Azië. Die rivier is een
snelweg voor honderden vissoorten,
waaronder de grootste zoetwatervis
ter wereld, de Mekong reuzenmeerval.
De landen langs de Mekong maken
plannen voor de bouw van dammen
of hebben die al afgerond. Goed voor
het opwekken van energie, maar slecht
voor de vistrek en voor de voedselvoorziening van miljoenen visetende
mensen.” Cambodja heeft inmiddels
afgezien van de bouw van een dam
en hoewel dat niet om ecologische
redenen was, noemt Berkhuysen het
goed nieuws.
Iets dergelijks speelt in het klein in de
Overijsselse Vecht. Die Duits-Nederlandse rivier is in honderden jaren
Swimways
Vrij optrekbare rivieren zijn niet alleen voor zalmen van levensbelang, maar ook
voor toppredatoren als de orka voor wie de zalm een belangrijke prooi is.
36 VISIONAIR NR. 57 SEPTEMBER 2020
bijna gekanaliseerd, vertelt Jan
Kamman, hoofd Onderzoek en
Advisering bij Sportvisserij Nederland.
De lengte ervan nam alleen al in
Nederland af van negentig naar zestig
kilometer. Nu proberen Duitsland en
Nederland de waterhuishouding weer
natuurlijker te maken. “Wij monitoren
de gevolgen voor de visstand en
daarbij kijken we naar het geheel”,
aldus Kamman. “Als je de visstand
wilt herstellen, heb je niet genoeg aan
kleine ingrepen. Je moet groot denken
en het hele systeem begrijpen.”
Daarmee zijn we bij de Swimway-benadering, het idee dat je trekvissen
alleen kunt beschermen als je hun
hele levenscyclus kent. Het principe
erachter is voor trekvogels uitgewerkt
door Theunis Piersma, hoogleraar
Trekvogelecologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en onderzoeker aan
NIOZ Koninklijk Nederlands Instituut
voor Onderzoek der Zee. Zijn Global
Flyway Network-project is het voorbeeld dat trekvisonderzoekers volgen.
Piersma heeft een groot hart voor
trekvogels, maar is vooral onderzoeker.
“Je moet de feiten kennen voor je
beschermingsmaatregelen kunt treffen.
Voor rosse grutto’s bijvoorbeeld, is de
toekomst zeer onzeker. Maar hoe komt
dat? Door ongunstige voedselomstandigheden in de Waddenzee waar ze
een tussenstop maken om bij te
tanken op hun tocht van de Siberische
toendra naar West-Afrika, door Franse
jagers of door veranderingen in de
passaatwinden waar ze op meeliften?
Uiteindelijk blijkt uit onderzoek dat het
een combinatie is van de gevolgen van
klimaatverandering op de toendra en
verminderd voedselaanbod in het
Waddengebied. Als je dat weet, kun je
gericht maatregelen treffen.”
Inmiddels heeft het Global Flyway
Netwerk de trekwegen van flink wat
wad- en weidevogels in kaart gebracht,
inclusief hun pleisterplaatsen en de
bedreigingen onderweg. Zulke kaarten
moeten er ook komen voor trekvissen,
zegt Berkhuysen. “Die kunnen de basis
van de Swimway-benadering gaan
vormen.”
Wereldwijd onderzoek
De International Union for Conservation
of Nature (IUCN), WFMF en de Universiteit van Cambridge zijn inmiddels
begonnen aan wereldwijd onderzoek
naar het migratiegedrag van trekvissen.
Berkhuysen: “We richten ons eerst op
migratie in zoet water en maken vooral
gebruik van bestaande kennis.
Daarmee kunnen we nu al voor
verschillende soorten Swimway-kaarten
maken.” Onderzoekers uit Cambridge
zullen in oktober van dit jaar de eerste
kaarten tonen, verwacht hij.
Omdat over de migratie van trekvissen
nog lang niet alles bekend is, spreekt
Berkhuysen van pionierswerk. “Maar
dat wil niet zeggen dat we niet ons
best blijven doen om overbodige
dammen of stuwen kwijt te raken.
We weten zo ook wel dat daar winst
te behalen valt.”
Bewustzijn vergroten
Als de eerste migratiekaarten getekend
zijn, is er meer werk aan de winkel. Dat
begint met vergroten van het bewustzijn bij het brede publiek, waarbij
trekvissen optreden als verslaggevers
die het verhaal van hun reis vertellen.
Piersma heeft daar ervaring mee.
“Mensen zijn gefascineerd door
trekvogels. Net als trekvogels hebben
trekvissen een verhaal. Dat van de
Europese aal is fascinerend en het gaat
om een bekende soort die nog lekker
is ook. Zulke verhalen zijn niet alleen
van belang voor individuele soorten.
Ze zeggen ook iets over de staat van
rivieren en zeeën, hoe die in relatie
staan tot kanalen, meren en slootjes
en iets over de wereld als geheel.”
Na het brede publiek volgen de
beleidsmakers. Piersma: “Het zijn de
windvanen van de publieke opinie.
Je moet zorgen dat ze niet om je heen
kunnen en dat doe je op grond van
degelijke en aansprekende verhalen die
de publieke opinie veranderen. Als veel
mensen begrijpen waar de schoen
wringt, in dit geval de ecologische,
komen de politici en volgzame
ambtenaren achter je aan.”
Kamman lijkt in dezelfde richting te
denken. “Beleidsmakers, dat is wel een
dingetje,” verzucht hij. “Maar je moet
bedenken dat die niet alleen met
trekvissen rekening moeten houden.
Er zijn andere belangen zoals veiligheid,
landbouw of drinkwatervoorziening.
De samenwerking met overheden die
betrokken zijn bij het onderzoeksproject in de Vecht verloopt goed, ook
met Duitse overheden zoals die van
de deelstaten Nordrhein-Westfalen en
Niedersachsen. We hebben hetzelfde
doel.”
Schatkist
Kennis vergaren over het gedrag van
trekvissen staat nu centraal bij de
Swimway-benadering. Maar voor een
effectieve bescherming moet je ook
over andere kennis beschikken,
bijvoorbeeld over wettelijke regelingen.
BELEID & POLITIEK
Flyway kaartjes
zoals van de
ooievaar zijn
binnenkort ook
voor vissen
beschikbaar.
Driedoornige stekelbaarzen die vanuit zee naar het zoete water
migreren vormen een belangrijke voedselbron voor lepelaars.
VISIONAIR NR. 57 SEPTEMBER 2020 37
Bij het verwijderen van dammen in een
rivier is meestal wel duidelijk wie de
verantwoordelijken zijn, maar dat ligt
minder eenvoudig voor het opruimen
van obstakels waarop trekvissen
stuiten tijdens hun tocht door de
oceanen. Berkhuysen: “Dat is een van
de dingen die we moeten gaan uitzoeken.
Ik zei het al, het is pionierswerk.”
Dan is er ook nog de vraag wat al die
inspanningen gaan opleveren voor
trekvissen. Kamman ziet de potentie
van het Swimway-project in de Vecht:
“Die rivier is een halfgeopende schatkist.
Er is nog genoeg te doen om de trek
van de bron naar de monding van de
rivier weer mogelijk te maken, maar bij
het monitoren zien we dat de houting
al terugkomt. Die heeft baat bij
verbeteringen van leefgebieden in de
Rijn en neemt nu een kijkje in de
Vecht. Spieringen zien we ook weer.”
Een paar honderd jaar geleden waren
onze rivieren zilver gekleurd door vis,
weet Kamman. “We kunnen niet terug
naar die tijd, maar meer ruimte voor
trekvissen is zeer zeker mogelijk.”
Samenhang
Berkhuysen wijst op het belang van
trekvissen voor andere dieren: “Zorg je
in Nederland voor betere kansen voor
de driedoornige stekelbaars, dan komt
er ook meer voedsel voor de lepelaar.
In Noord-Amerika betekent de
toename van de zalm meer voedsel
voor de bij toeristen populaire orka’s.
Vergeet vooral ook niet dat veel
mensen afhankelijk zijn van vis voor
hun voedselvoorziening. Zo hangt alles
met elkaar samen. Dat maakt het
onderzoek ingewikkeld, maar je kunt
alleen begrijpen hoe de wereld van
trekvissen in elkaar zit als je alle
factoren in aanmerking neemt.
Misschien dat innovatieve technologieën zoals Artificial Intelligence
daarbij kunnen helpen.”
Swimway-onderzoekers gaan profiteren
van de kennis van hun vogelcollega’s,
verwacht Berkhuysen. “Al zijn vissen
minder flexibel dan vogels. Als een
rivier bijvoorbeeld ernstig vervuild
raakt, kunnen veel vissen geen andere
route kiezen. Voor vogels is dat
eenvoudiger.” Piersma zet daar
vraagtekens bij: “Je moet de flexibiliteit
van trekvogels niet overschatten en
die van trekvissen niet onderschatten.
Net als voor trekvissen zijn de
geschikte plekken voor veel trekvogels
heel beperkt. Vissen en vogels moeten
dus nieuwe wegen vinden en daarmee
hebben ze het moeilijk in een wereld
die voor hen steeds kleiner wordt.
Het kenniswerk aan vissen en vogels
zal wederzijds stimulerend zijn.
We kunnen veel van elkaar leren.”
Borging
Piersma besluit met een tip voor de
mensen achter het Swimway-project:
“Zorg voor borging. Ons Flyway-onderzoek loopt al tientallen jaren, maar is
nog te afhankelijk van een relatief klein
aantal bevlogen personen. Hoe moet dit
werk doorgaan als zij stoppen? Ook het
Swimway-project moet zo vanzelfsprekend worden en door zoveel goede
mensen worden gedrag